Wat is ethiek in de zorg?

In de langdurende zorg kom je steeds vaker moeilijk te beantwoorden vragen tegen. Dat dat steeds vaker gebeurt heeft te maken met allerlei ontwikkelingen en nieuwe inzichten. Mensen leven bijvoorbeeld langer, hebben vaker meerdere gezondheidsproblemen, wonen langer thuis en zijn meer aangewezen op zorg van familie. De opvattingen over beslissingen in de laatste levensfase veranderen. Het gebruik van technologie in de zorg roept allerlei vragen op. En verlenen van persoonsgerichte zorg betekent in iedere situatie opnieuw afwegen wat passende zorg is voor jouw cliënt.

De zorg is dus complexer geworden, met veel ethische keuzes. Dat zijn soms lastige dilemma’s. Weten hoe je omgaat met lastige ethische vraagstukken verbetert de kwaliteit van zorg. Daarvoor is ethische scholing en expertise van professionals nodig.

Ethiek en moraal

De termen ‘ethiek’ en ‘moraal’ betekenen niet hetzelfde. Moraal zijn de waarden en normen die richting geven aan jouw doen en laten, ze sturen de keuzes die je maakt. Ethiek is daarover nadenken. Het is nadenken over de vraag of jouw handelen leidt tot goede zorg. Dat kan echt over van alles gaan: van grote levensvragen tot kleine, dagelijkse keuzes.

Waarden en normen

‘Waarden’ en ‘normen’ hoor je vaak samen genoemd. Toch zijn ze verschillend. Waarden zijn idealen, dus kwaliteiten of situaties waar je naar wilt streven. Denk aan welzijn, zorgzaamheid, aandacht of vrijheid. Normen zijn de spelregels voor hoe je handelt, regels waarmee je de waarden realiseert. ‘Eerlijkheid’ is bijvoorbeeld een waarde en ‘niet liegen’ of ‘niet stelen’ zijn de normen die daarvan zijn afgeleid.

Morele basisprincipes in de zorg

4 waarden voor zorgprofessionals zijn autonomie, niet schaden, weldoen en rechtvaardigheid. Deze zijn de basis voor 4 normen, handvatten voor medisch handelen en goede zorg:

1. Respect voor autonomie: de wens van de patiënt zo veel mogelijk respecteren;
2. Niet schaden: mensen geen schade toebrengen;
3. Weldoen: zo veel mogelijk het welzijn van mensen bevorderen, inclusief hun leven beschermen;
4. Rechtvaardigheid: de ene persoon niet anders (minder of beter) behandelen dan de andere persoon met dezelfde behoefte.

(Bron: Principles of biomedical ethics, T.L. Beauchamp en J.F. Childress (2012))

Dilemma's uit de praktijk

Iedereen kent wel dilemma’s uit zijn eigen zorgpraktijk. Een aantal voorbeelden:

• Wat is een goede balans tussen autonomie (vrijheid, eigen regie geven) en bescherming van kwetsbare mensen (veiligheid, voorkomen van risico’s, vrijheidsbeperking)?
• Hoe moet je omgaan met wensen van naasten die gezien vanuit goede zorg en professioneel inzicht niet in het belang zijn van de dementerende cliënt?
• Mag je als professional afwijken van protocollen en standaarden in het belang van de cliënt?
• Hoe ga je om met beroepsgeheim en privacy als je rondom een cliënt samenwerkt met hulpverleners met diverse beroepsachtergronden?

Hoe kun je zulke dilemma’s oplossen? Je kunt ze bijvoorbeeld als casus met je team bespreken. Je krijgt waarschijnlijk geen pasklare antwoorden, maar het helpt je wel om dilemma’s te ontrafelen. Ga na over welke waarden het gaat, vergelijk verschillende gezichtspunten met elkaar en maak beargumenteerde keuzes in het belang van goede zorg voor de cliënt.

Wikken en wegen voor een juiste beslissing

Soms sta je voor situaties waar geen ‘beste oplossing’ is, maar waar je wel direct een beslissing moet nemen. Dan sta je voor een dilemma. 2 voorbeelden:

1. Er zijn meerdere cliënten die tegelijk jouw hulp nodig hebben en je staat er alleen voor. Aan wie geef je de voorrang en waarom?
2. Je komt als thuiszorgmedewerker bij een terminale cliënt thuis om hem te helpen met eten. De cliënt weigert te eten, maar zijn vrouw vindt dat hij moet eten en dat jij ervoor moet zorgen. Laat je je leiden door de wens van meneer of die van zijn vrouw? En waarom?

​​Verschil en overeenkomst recht en ethiek

Ethiek en recht zijn met elkaar verbonden. Ethische afwegingen maak je zelf iedere dag. In wet- en regelgeving ligt een moraal vast waar veel mensen achter staan. Wetten en regels aanpassen gebeurt meestal na een ethische discussie. Als je afweegt hoe je een juridische regel interpreteert of zou moeten aanpassen, dan ben je met ethiek bezig.

Morele waarden

Recht kun je zien als gestolde ethiek. Door discussies over een ethisch onderwerp ontstaat uiteindelijk wetgeving. Denk aan de euthanasiewet en de abortuswet. Veel morele waarden zijn zo belangrijk dat ze in wetten zijn vastgelegd. Zo is het recht op lichamelijke integriteit vastgelegd in de grondwet. Een ander voorbeeld is het recht op informatie over een behandeling, dit staat in de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO).

Het recht is dus het geheel van waarden en normen over een bepaald onderwerp, waar de samenleving consensus over heeft. Mensen kunnen kritiek hebben op het recht. Vaak ontstaan dan maatschappelijke en ethische discussies, waarna het recht weer wordt aangepast.

Bron: Ethische toolkit op website artsenfederatie KNMG

Waarom een ethische bril opzetten en hoe pak je dat aan?

Kijken door een ethische bril helpt je nadenken hoe morele regels die voor jou vanzelfsprekend zijn toch niet altijd automatisch leiden tot goede zorg. Soms moet je wikken en wegen of er met anderen over praten om te weten wat passende zorg of de beste behandeling is. Ethische reflectie helpt je te zien welke waarden en normen in een situatie spelen. Het geeft je inzicht in lastige keuzes en hoe je daarmee omgaat.

Aan de slag met de dilemma's 

Test jouw ethisch inzicht aan de hand van deze dilemma's. Bedenk wat jouw antwoord op de situatie zou zijn en waarom. Naast het dilemma vind je tips en handvatten.

• Dilemma 1: Mag een zoon zijn vader een verstandelijke beperking en dementie vastbinden voor een knipbeurt?
• Dilemma 2: Kun je beslissen over een ander bij epilepsie en autorijden?
• Dilemma 3: Mag je afwijken van het protocol om aan de wens van de cliënt te voldoen?
• Dilemma 4: Wat doe je als een cliënt intimiteit zoekt bij een andere cliënt?
• Dilemma 5: Wat doe je als een robot het maatje wordt van je cliënt?
• Dilemma 6: Wat doet een GPS-tracker met de privacy van de cliënt?

Totstandkoming ethiek in de zorg  

Expert Alies Struijs stelde de handreiking Ethiek in de zorg samen. Deze handreiking is tot stand gekomen op basis van onderzoek, kennisuitwisseling en interviews met zorgprofessionals. Met dank aan hun medewerking!