7 inzichten: dit helpt jou en jouw organisatie bij probleemgedrag

Er is een cultuur nodig waarbij de aandacht niet uitgaat naar het voorkomen van probleemgedrag. Dit zegt onder andere Jacques Heijkoop, ontwikkelingspsycholoog en expert in vastgelopen situaties. ‘Bij moeilijk verstaanbaar gedrag kan de focus gaan liggen bij alles wat er mis kan gaan. Dit geldt voor de organisatie, naasten en begeleiders. Als de focus naar probleemgedrag gaat, versterkt dat het gedrag alleen maar.’ Meer weten? Bekijk de video in het portret van Jacques Heijkoop op de website van het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE). 

Het is bij moeilijk verstaanbaar gedrag belangrijk om te zorgen voor een veilige werkcultuur. Hierin is namelijk ruimte voor leren, ontdekken en kijken naar behoeftes. Zo zegt bestuurder Bas de Greef van ‘t Kastheel in het artikel ‘Hoe kom je van beheers- naar leercultuur bij moeilijk verstaanbaar gedrag’: ‘Stel er gaat voor de 10e keer een raam kapot door boos gedrag. Dan is de neiging om daar een maatregel voor te bedenken. Maar de kunst is om de focus te verleggen naar het gezamenlijk leren. Begeleiders moeten namelijk de ruimte krijgen om op zoek te gaan naar de vraag achter het gedrag. 

Bekijk ook eens de video Kennis delen bij ‘t Kastheel (voorheen Stichting Ela). Daarin vertelt Maarten Lieftink coördinerend ondersteuner over hun onvoorwaardelijke zorg: ‘Wat er ook gebeurt, je mag hier je hele leven blijven wonen.’ 

De Hartekamp Groep is een Support Team (STeam) gestart om collega’s, cliënten en de organisatie te ondersteunen in lastige situaties. ‘We merkten dat er vaak pas hulp gevraagd werd als de situatie al zo onhoudbaar was. Dan was er soms hulp van buiten nodig. Of dat een cliënt tijdelijk naar een crisis-unit moest worden overgeplaatst. Die situaties leiden tot een onveilig gevoel en soms ook tot ziekteverzuim van medewerkers. Het Support Team (STeam) zorgt voor meer werkplezier en een groter gevoel van veiligheid. Cliënten zien we tot rust komen en lachen weer.’

Wil je meer weten over de werkwijze? Bekijk dan de STeam-folder of bekijk de Praatplaat die te downloaden is onderaan de pagina bij Downloads. 

Bij moeilijk verstaanbaar gedrag weet je als professional soms niet meer wat je moet doen. Die machteloosheid kan verlammen. Een frisse blik van een ‘outsider’ kan dan uitkomst brengen. Het project WAVE doet daarom onderzoek naar de effecten hiervan. Bij vastgelopen situaties kan de kennis die je in de gehandicaptenzorg opdoet soms onvoldoende zijn. Dan is er nieuwe kennis nodig om iets in beweging te krijgen. Meer weten? Bekijk het artikel ‘Verder komen bij moeilijk verstaanbaar gedrag: Die frisse blik helpt’.

Ook voormalig manager Joop Loomans van Ipse de Bruggen benadrukt dat het belangrijk is dat iemand van buiten meekijkt. Zo vertelt hij in de publicatie ‘Een omgeving die gezond maakt’: ‘Professionals in de gehandicaptenzorg denken soms in onmogelijkheden. Dit komt omdat zij veel dingen mis hebben zien gaan. Dan kan het helpen als er iemand van buiten meekijkt.’

Bij Talant (sinds 2022 Alliade) gingen ze aan de slag met de toepassing van Triple-C. Triple-C laat mensen met moeilijk verstaanbaar gedrag het gewone leven ervaren. Onder andere door samen met de cliënt te werken aan een betekenisvolle daginvulling. Daarbij is de insteek om probleemgedrag als onvervulde behoefte te zien. 

Bij Talant/Alliade deden ze ervaring op met Triple-C. Door een mevrouw met moeilijk verstaanbaar gedrag toch mee te nemen in een betekenisvolle daginvulling. Zo vertelt Ingrid Osinga, hoofdbehandelaar bij Talant/Alliade: ‘We hebben gekeken naar activiteiten die zij prettig vindt. Zo ging ze meehelpen op de transportgroep door het inzamelen van was bij de verschillende woningen. Het gaf een goede structuur, met een duidelijk begin en einde. We hebben haar onvoorwaardelijk ondersteund op de moeilijke momenten.' Meer weten? Lees het artikel ‘Triple-C: focus op menswaardigheid in plaats van probleemgedrag’. 

Voormalig manager Jaap Loomans bij Ipse de Bruggen benadrukt dat het belangrijk is om focus te houden op het normale in de publicatie ‘Een omgeving die gezond maakt’. Zo is het bijvoorbeeld belangrijk dat mensen gewoon hun eigen spullen hebben. Jaap: ‘Vaak denken mensen dat kamers prikkelarm moeten zijn. Maar ik zie juist gebeuren dat cliënten dan negatieve prikkels gaan opzoeken. Beter een negatieve prikkel, dan geen prikkel. Daarom is juist de aandacht voor het normale belangrijk. Dus bijvoorbeeld wel in contact met andere mensen zijn in de woonkamer. De begeleiding richt zich dan meer in het omgaan met die prikkels.’ 

In de waan van alledag kan het naar de achtergrond raken wat iemands ontwikkelingsniveau is. Probleemgedrag kan dan een uiting zijn van dat iemand wordt overvraagd. Zo vertelt Caroline Vos van Ipse de Bruggen in de publicatie ‘Een omgeving die gezond maakt’: ‘Houd goed oog voor het ontwikkelingsniveau. Sommige bewoners hebben het emotionele ontwikkelingsniveau van een twee- of driejarige. Het is belangrijk om elkaar daar steeds weer scherp op te houden.’ 

Architect Andrea Möhn vertelt in ‘Een omgeving die gezond maakt’: ‘Mensen met moeilijk verstaanbaar gedrag hebben het ontwikkelingsniveau van een kind. Net als kleine kinderen hebben zij behoefte aan veiligheid. Aan iemand in de buurt. Daarom moeten zij snel contact kunnen krijgen met de begeleiding. Dit betekent dat zij bijvoorbeeld zicht moeten kunnen hebben op de huiskamer of teamkamer. Tegelijkertijd moeten zij zich kunnen terugtrekken als zij behoefte hebben aan rust. Zorg dat de bewoner die keuze heeft.’ 

Bij Ipse de Bruggen ontdekte begeleider Caroline Vos hoe belangrijk het is om de reden te kennen waarom je iets doet. Zo kozen zij er toch voor om de televisie achter plexiglas te hebben op een kamer van een cliënt. Caroline moest daar even aan wennen omdat de televisie alleen door begeleiders kan worden aangezet. Toch gaf het ‘waarom’ achter deze aanpassing de doorslag. Zo vertelt ze in ‘Een omgeving die gezond maakt’: ‘De cliënt weet namelijk niet hoe hij dat zelf moet doen. Hierdoor ontstaat er onrust en frustratie. Wij zetten het daarom voor hem aan wanneer hij dat wil. Dat is veel rustiger voor hem. Soms loopt iemand vast doordat hij overvraagd wordt. Dan moet je soms een middenweg zoeken. Hierdoor krijgt iemand juist weer een stukje regie terug in zijn beleving.’ 

Het ‘waarom’ achter handelingen kennen, geldt bijvoorbeeld ook voor de invoering van Triple-C. Als je eerst ‘anders gaat doen’ in plaats van ‘anders te kijken’ werkt het niet. Zo vertelt programmaleider Triple-C Dick van de Weerd in ‘Een beetje Triple-C werkt niet’: ‘Het laten slagen van de invoering van Triple-C vraagt leren met en van elkaar op inzichtniveau. Hierbij gaat het om bewustwording en het stellen van waardegerichte vragen om er samen achter te komen “Past wat wij doen bij onze waarden?”. “Anders doen” begint dan ook met te onderzoeken welke visie en waarden er onder de dagelijkse gewoontes in een organisatie liggen.’ 

Voor een goed beeld, is het belangrijk dat professionals een diagnose goed en regelmatig uitvoeren. In de gehandicaptenzorg is er vaak aandacht voor intelligentieniveau van cliënten, ‘het kunnen aanpassen’ en de ondersteuning. Maar het is ook belangrijk om aandacht te hebben voor: omgeving (organisatie, cultuur en beleid), ‘mee kunnen doen’ en gezondheid. Het AAIDD-model zorgt voor zo’n bredere diagnose.

Goed zicht hebben en houden op behoeftes van mensen met moeilijk verstaanbaar gedrag. Daarvoor is het belangrijk dat verschillende professionals goed samenwerken. Ook hiermee zorgt jouw organisatie voor een volledig beeld. In de Multidisciplinaire Richtlijn ‘Probleemgedrag bij volwassenen met een verstandelijke beperking’ vind je adviezen voor ondersteuning. Daarnaast helpt de richtlijn om afspraken te maken over taken, kennis, samenwerking en verwijzing. De richtlijn is voor alle professionals die te maken hebben met de behandeling of begeleiding van mensen met moeilijk verstaanbaar gedrag. 

Samenwerken met naasten is nodig en levert waardevolle kennis op. Dit merkte ze bij Ipse de Bruggen in gesprekken voor het aanpassen van de leefomgeving. Daarvoor hadden ze gesprekken in projectteams met verschillende professionals en familieleden. Zo vertelt gedragskundige Anne Busselmann in 
‘Een omgeving die gezond maakt’: ‘Anne: ‘We maakten bijvoorbeeld gebruik van kaarten met afbeeldingen. Iedereen kreeg de opdracht om een afbeelding te pakken die wat zei over de cliënt. Zo deel je verhalen en ervaringen waar je anders niet op komt. De ouders vertelden bijvoorbeeld over een verhuizing. De cliënt verstopte zich in het nieuwe huis onder de deken. Totdat er een schutting om de tuin stond. Pas toen kwam hij onder de deken vandaan. Dat gaf inzicht in zijn behoefte aan afscherming.’